Şema terapi, farklı terapi ekollerinin bir araya getirilerek oluşturulmuş yeni bir ekoldür. Temellerini bilişsel davranışçı terapiden (BDT) almaktadır. Erken dönem çocukluk yaşantılarında oluşan ve kişilerin hayatını etkileyen kökleşmiş düşünce ve davranış kalıplarını (şemaları) değiştirmeyi hedefleyen bir terapi yaklaşımıdır. Kişilerin duygusal, ilişkisel, düşünsel ve davranışsal sorunlarının altında yatan derin psikolojik kalıpları keşfetmelerine yardımcı olur.
Şema Nedir?
Çocukluk ve ergenlik döneminde oluşan, kişinin kendisi, diğerleri ve dünya hakkındaki temel inanç ve hisleri, yani temel dünya görüşüdür. Bu inançlar genellikle çocukluk dönemindeki deneyimlerden, duygusal ihtiyaçların karşılanmamasından veya olumsuz aile dinamiklerinden köklenir. Şemalar zamanla bireyin bilinçdışına yerleşir ve yetişkinlikte sağlıksız davranışlara, ilişkilerde sorunlara veya psikolojik sıkıntılara neden olabilir.
Jeffry Young’ın Tanımladığı Şemalar
Şema Terapisindeki Şemalar
| Şema Alanı | Şema Adı | Tanımı |
|---|---|---|
| Bağlanma ve Güvenlik İhtiyacı | Terk Edilme | Yakın ilişkilerin sürekliliğine dair yoğun bir kaygı; sevilen kişilerin bir gün gideceğine inanma. |
| Bağlanma ve Güvenlik İhtiyacı | Güvensizlik ve Kötüye Kullanılma | İnsanların zarar vereceğine, manipüle edeceğine ya da kötüye kullanacağına inanma. |
| Bağlanma ve Güvenlik İhtiyacı | Duygusal Yoksunluk | Sevgi, empati veya destek ihtiyacının karşılanmayacağına dair inanç. |
| Bağlanma ve Güvenlik İhtiyacı | Kusurluluk ve Utanç | Kendini değersiz, eksik veya kusurlu hissetme. |
| Bağlanma ve Güvenlik İhtiyacı | Sosyal İzolasyon ve Dışlanma | Toplumdan veya sosyal çevreden dışlanmış hissetme. |
| Otonomi ve Başarı İhtiyacı | Bağımlılık ve Yetersizlik | Kendi başına iş göremeyeceğine dair inanç; sürekli başkalarına ihtiyaç duyma. |
| Otonomi ve Başarı İhtiyacı | Başarısızlık | Akademik veya iş hayatında başarılı olamayacağına inanma. |
| Sınırların Belirlenmesi | Haklılık (Grandiyözite) (işgalci tavır) | Kendini diğer insanlardan üstün görme; ayrıcalıklı olma beklentisi. |
| Sınırların Belirlenmesi | Yetersiz Özdenetim ve Özdisiplin (ihlale açıklık) | Sabır ve öz denetim eksikliği; kısa vadeli hazlara kolay teslim olma. |
| Başka İnsanlarla İlişki Kurma | Boyun Eğicilik | Kendi ihtiyaçlarını ihmal edip sürekli başkalarının isteklerine uyum sağlama. |
| Başka İnsanlarla İlişki Kurma | Onay Arayışı ve Aşırı İlgi Beklentisi | Başkalarının onayını ve takdirini kazanmaya aşırı önem verme. |
| Kendini İfade Etme ve Sınır İhtiyacı | Karamsarlık | Gelecek hakkında aşırı olumsuz düşünme; en kötü senaryoları hayal etme. |
| Kendini İfade Etme ve Sınır İhtiyacı | Duygusal Baskılama | Duygularını ve ihtiyaçlarını ifade etmekten kaçınma; çatışmadan kaçma. |
| Kendini İfade Etme ve Sınır İhtiyacı | Yüksek Standartlar ve Aşırı Eleştirellik | Kendine ve başkalarına karşı mükemmeliyetçi beklentiler geliştirme. |
Mod Nedir?
Mod kavramı, kişinin belirli bir zaman diliminde içinde bulunduğu duygusal durum, düşünce ve davranış kalıbını tanımlar. Farklı modlar, bireyin yaşadığı anlık deneyimlere göre değişir ve bir şemanın tetiklenmesiyle aktif hale gelir. Modlar, çoğunlukla çocuklukta gelişen şemalara dayalıdır ve bireyin anlık ruh halini, savunma mekanizmalarını veya geçmiş travmalarını yansıtabilir. Şema terapide modlarla çalışmak, bireyin sağlıksız modlarını fark etmesini ve sağlıklı yetişkin modunu güçlendirmesini amaçlar.
Şema Terapi Modları
| Mod Kategorisi | Mod Adı | Tanımı |
|---|---|---|
| Çocuk Modları | Savunmasız Çocuk | Yoğun yalnızlık, korku, çaresizlik veya terk edilmişlik hissi. Kişi kendini güçsüz hisseder. |
| Çocuk Modları | Öfkeli Çocuk | Kontrolsüz öfke ve hayal kırıklığı hissi. Kişi duygularını yoğun ve yıkıcı şekilde ifade eder. |
| Çocuk Modları | Doyumsuz Çocuk | İlgisizlik veya sevgi eksikliği nedeniyle sürekli ilgi ve onay arayışı. |
| Çocuk Modları | Disiplinsiz Çocuk | Sınır koymakta zorlanma, hemen haz alma isteği, sabırsızlık. |
| Ebeveyn Modları | Cezalandırıcı Ebeveyn | Kişinin kendini veya başkalarını acımasızca eleştirmesi ve cezalandırması. |
| Ebeveyn Modları | Talepkar Ebeveyn | Kişinin kendisinden ya da çevresinden sürekli mükemmeliyet beklentisi içinde olması. |
| Sağlıksız Baş Etme Modları | Teslimiyetçi Mod | Kişi şemasına tamamen boyun eğer ve pasif bir şekilde durumlara katlanır. |
| Sağlıksız Baş Etme Modları | Kaçınmacı Mod | Rahatsızlık yaratan duygularla başa çıkmak için duygusal olarak kapanır, bağımlılık veya kaçınma davranışları geliştirir. |
| Sağlıksız Baş Etme Modları | Aşırı Telafi Eden Mod | Kişi şemasının zıddı şekilde davranarak aşırı çaba gösterir (örneğin, kendini yetersiz hissederken mükemmeliyetçi olmaya çalışmak). |
| Sağlıklı Modlar | Sağlıklı Yetişkin | Kişi gerçekçi düşünür, duygularını dengeler ve ihtiyaçlarını sağlıklı yollarla karşılar. Şemaları yönetebilecek olgunluğa sahiptir. |
Mod Türlerinin Detayları
- Çocuk Modları: Kişinin erken çocukluk döneminde gelişen ve o anki duygusal ihtiyaçlarını yansıtan modlardır. Bu modlar genellikle şemaların kökenine işaret eder.
- Ebeveyn Modları: Aileden ya da otorite figürlerinden içselleştirilen katı ve yargılayıcı seslerdir. Kişi kendini ya da başkalarını bu seslerle eleştirir. İçsel seslerin çalışılması gerekir.
- Sağlıksız Baş Etme Modları: Kişi, şemaların tetiklenmesiyle baş etmek için sağlıksız yollar (kaçınma, aşırı telafi, teslimiyet) geliştirir.
- Sağlıklı Yetişkin Modu: Şema terapinin nihai hedefi, kişinin sağlıklı yetişkin modunda kalma süresini artırmaktır. Bu mod, kişinin kendine şefkatle yaklaşmasını, sınır koymasını ve duygularını düzenlemesini sağlar.
Danışan Örneği: Fatma’nın Şema ve Mod Analizi (Tamamen Kurgusaldır)
Durum
Fatma, uzun süreli ilişkiler kurmakta zorlanıyor. Her ilişkisinde partnerinin bir gün mutlaka kendisini terk edeceğinden korkuyor ve bu korku nedeniyle ilişkide çok fazla talepkar davranıyor. İlişki sırasında fazlaca kaygılanıyor, öfke patlamaları yaşıyor ve karşı tarafın ilgisizliğinden şikâyet ediyor.
Şema Analizi
Fatma’nın çocukluk döneminde, ebeveynleri sık sık ilgisiz davranmış ve ona yeterince duygusal güvence vermemiş. Bu nedenle bazı şemalar geliştirmiş:
| Şema Adı | Açıklama |
|---|---|
| Terk Edilme | İlişkilerinde sürekli olarak terk edilme korkusu yaşıyor. |
| Duygusal Yoksunluk | Çocuklukta sevgi ve ilgi eksikliği nedeniyle sürekli bir doyumsuzluk hissi taşıyor. |
Mod Analizi
Fatma’nın yaşadığı sorunlar ve modları:
| Mod | Açıklama |
|---|---|
| Savunmasız Çocuk | İlişkilerde yalnızlık ve terk edilme korkusunu hissetmesi. |
| Öfkeli Çocuk | Partnerine karşı öfke patlamaları yaşaması. |
| Talepkar Ebeveyn | Sürekli onay arayışı ve yüksek beklentiler. |
Çözüm Süreci
Şema terapi sürecinde Fatma’nın şemalarını ve modlarını tanıması, sağlıklı modlarını güçlendirmesi ve şemalarına karşı daha sağlıklı bir tutum geliştirmesi hedeflenir. Bu süreç, Fatma’nın kendisine ve başkalarına karşı daha sağlıklı bir yaklaşım benimsemesine yardımcı olur.
