Bağımlılık, bir maddeye ya da davranışa karşı kontrol edilemez bir ihtiyaç veya aşırı bağlılık geliştirme durumudur. Bu durum, kişinin günlük işlevlerini olumsuz yönde etkiler ve zamanla fiziksel, psikolojik veya sosyal sorunlara yol açabilir. Bağımlılık, beyin ödül sistemininişleyişini bozulmak ilişkilidir; kişi bağımlı olduğu maddeyi veya davranışı yaparak kısa vadeli bir rahatlama veya haz yaşar, ancak bu, uzun vadede olumsuz sonuçlara yol açar. Kişi her şeye ya da herkese bağımlı olabilir. Bağımlı olunan şey önemli değil verdiği duygular önemlidir.
Bağımlılık Türleri Nelerdir?
Bağımlılık, maddeye ve davranışa bağımlılık şeklinde 2 kategoriye ayrılır. Bu başlıklar altında alt başlıklara bakalım:
1. Madde Bağımlılığı
Madde bağımlılığı, kişinin belirli bir maddeyi kullanmaya karşı kontrol edilemez bir ihtiyaç hissetmesi ve zamanla bu maddeyi kullanmayı sürdürmek için tolerans geliştirmesiyle ortaya çıkar. Önemli olan nesne gibi görünse de duyguların sizi bağımlı yaptığını yada mevcut duygulardan uzaklaşma istediğinin sizi maddeye yönlendirdiğini aklınızda bulundurun. Bazı yaygın madde bağımlılığı türleri:
Alkol Bağımlılığı: Kişinin alkol tüketimini kontrol edememesi, içkiyi bırakma girişimlerinin başarısız olması ve alkolün günlük işlevlere olumsuz etkisi ile karakterizedir.
Uyuşturucu Madde Bağımlılığı: Uyuşturucular (örneğin eroin, kokain, amfetaminler) kişide güçlü fiziksel ve psikolojik bağımlılık yaratır.
Nikotin Bağımlılığı: Sigara ve diğer tütün ürünlerine bağımlı olma durumudur. Tütünün bırakılamaması ciddi sağlık sorunlarına neden olabilir.
Reçeteli İlaç Bağımlılığı: Ağrı kesiciler,ssri, sakinleştiriciler ve uyarıcılar gibi reçeteli ilaçların kötüye kullanılması sonucunda ortaya çıkar.
2. Davranışsal Bağımlılıklar
Davranışsal bağımlılıklar, bir maddenin değil, belirli bir davranışın tekrarlı olarak yapılması sonucunda ortaya çıkan bağımlılık türleridir. Bu bağımlılıklar da ciddi psikolojik ve sosyal sorunlara yol açabilir:
Kumar Bağımlılığı: Kişinin sürekli olarak kumar oynama isteği duyması ve bu davranışı kontrol edememesi. Bu bağımlılık finansal, sosyal ve duygusal sorunlara neden olabilir.
İnternet ve Teknoloji Bağımlılığı: Sosyal medya, oyunlar ya da internet kullanımına aşırı bağımlılık geliştirme. Özellikle gençler arasında yaygın olan bu bağımlılık, sosyal yaşam ve kişisel gelişimi olumsuz etkileyebilir. Şuan toplumda en yaygın olan bağımlılık türüdür.
Alışveriş Bağımlılığı: Kişinin ihtiyacı olmadığı halde sürekli alışveriş yapma isteği ve bu davranışı kontrol edememesi.
Yeme Bağımlılığı: Özellikle yüksek kalorili, yağlı ve şekerli yiyeceklere karşı kontrolsüz yeme isteği ve bunun getirdiği sağlık sorunlarıyla ilişkilidir. Obezitenin başlıca sebebi bu bağımlılıktır.
Egzersiz Bağımlılığı: Kişinin sağlıksız bir şekilde sürekli egzersiz yapma isteği ve bu davranışı abartılı düzeyde tekrarlaması.
Bir Kişi Bağımlı Olduğunu Nasıl anlar? / Bağımlı olduğumu Nasıl Anlarım?
Bağımlı olup olmadığını anlamak için belirtilere dikkat edebilirsiniz. Bağımlılık, davranışları kontrol etme yetisinin kaybolmasıyla karakterizedir ve kişinin hem fiziksel hem de psikolojik sağlığını olumsuz etkileyebilir. Bağımlılık kendisini şu şekilde belirtir:
1. Kontrol Kaybı
Kişi maddeyi ya da davranışı bırakmak ya da azaltmak istemesine rağmen bunu başaramaz.Kullanılan maddeyi ya da yapılan davranışı kontrol etmek zorlaşır; sık ve yoğun bir şekilde tekrarlanır. Sanki iradesi yokmuş gibi hisseder.
2. Tolerans Gelişimi
Zamanla, kullanım miktarları ya da geçirilen zaman artar fakat aldığı haz artmaz. Bu daha da fazla kullanmaya neden olur. İnternette geçirilen zamanın giderek artması yada kullanılan maddenin miktarının artması gibi durumlara sebep olur.
3. Yoksunluk Belirtileri
Kişi bağımlılığından uzak kaldığında huzursuz ve depresif hisseder. Bu belirtiler bazen sinir krizlerine, kendisine ya da çevreye zarar verme boyutuna gelebilir. Maddenin birden kesilmesi gibi durumlarda intiharla sonuçlanabilir.
4. Günlük Yaşamın Bozulması
Bağımlı kişi zamanla iş, okul, sosyal yaşam veya kişisel sorumluluklar ihmal eder. Zamanın büyük bir bölümü bağımlı olunan maddeyi veya davranışı düşünmek, aramak ya da kullanmakla geçirmeye başlar. İlişkileri ve aile bağları zedelenme başlar. Boşanmalar, terkler yaşanabilir.
5. Sağlık Problemleri
Kişi, bağımlı olduğu madde ya da davranış nedeniyle fiziksel ya da zihinsel sağlık sorunları yaşar. Örneğin, sigara içen biri akciğer yetmezliği, solunum gibi sorunları yaşasa bile sigara içmeye devam edebilir. İnternet bağımlısı bir kişi kas erimelerine rağmen internette geçirdiği vakti azaltmaz.
6. Sosyal ve İlişkisel Sorunlar
Kişinin ailesi, arkadaşları veya iş arkadaşları ile olan ilişkileri bozulur. Bağımlı kişi çevresi tarafından davranışlarının zararlı olduğu konusunda uyarılır. Bu uyarılar yararlı olmadığı gibi bağlı kişiyi daha da kötü hissettirerek örseler.
7. Maddeye veya Davranışa Odaklanma
Bağımlı kişi, maddeyi temin etmek veya davranışı gerçekleştirmek için sürekli bir çaba içindedir. Bu süreç, kişinin düşüncelerini ve eylemlerini yoğun bir şekilde meşgul eder. Bazen Tüm gününü alır.
8. Bağımlılık Davranışını Gizleme veya Savunma
Kişi bağımlı olduğunu inkâr eder, başkalarına yalan söyler veya durumu hafife alır. Bu davranışı gizlemek için çaba gösterir. Kişi geri çekilmeler yaşar. Yaşadığı durumdan utanır.
Bağımlılığın tedavisi Var mı?
Evet, bağımlılık tedavi edilebilen bir durumdur. Tedavi süreci kişinin bağımlı olduğu maddeye veya davranışa, bağımlılığın şiddetine, kişinin fiziksel ve psikolojik durumuna göre değişiklik gösterebilir. Bağımlılık tedavisinde kullanılan yöntemler şunlardır:
1. Psikoterapi
Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Kişinin bağımlılıkla ilgili düşünce ve davranışlarını anlamasına ve bu düşünceleri değiştirmesine yardımcı olan bir terapi türüdür. Kişi, bağımlılık davranışını tetikleyen durumlardan kaçınmayı veya başa çıkmayı öğrenir.
Motivasyonel Görüşme: Kişinin bağımlılığını kabul etmesi ve değişim için motive olmasını sağlamak üzerine odaklanır.
Aile Terapisi: Bağımlılığın aile üzerindeki etkilerini azaltmaya ve kişinin aile desteğini artırmaya yönelik bir yaklaşımdır.
Destekleyici Terapi: Kişiye duygusal destek sağlayarak, bağımlılık davranışlarını azaltmayı ve kişinin özsaygısını artırmayı amaçlar.
2. Tıbbi Tedavi
Detoksifikasyon (Detoks): Fiziksel bağımlılığı olan kişiler için ilk adım genellikle detokstur. Bu süreç, kişinin vücudunun maddeyi tamamen atmasına yardımcı olur. Detoks sırasında tıbbi gözlem altında kalmak, yoksunluk belirtilerini kontrol etmek için önemlidir.
İlaç Tedavisi: Bağımlılığı kontrol altına almak için bazı ilaçlar kullanılabilir. Örneğin, alkol veya opioid bağımlılığı tedavisinde kullanılan ilaçlar, maddeye olan isteği azaltabilir ya da yoksunluk belirtilerini hafifletebilir.
Opioid Bağımlılığı: Methadone, buprenorfin gibi ilaçlar opioid bağımlılığında kullanılır.
Alkol Bağımlılığı: Disülfiram, naltrekson gibi ilaçlar alkol isteğini azaltabilir.
Nikotin Bağımlılığı: Nikotin bantları, sakızlar veya ilaçlar (bupropion, vareniklin) sigarayı bırakmaya yardımcı olabilir.
3. Destek Grupları
12 Adım Programları: Anonim Alkolikler (AA) veya Anonim Narkotikler (NA) gibi programlar, bağımlılıkla mücadele eden kişilerin birbirine destek olduğu ve kişisel gelişim sağladığı popüler programlardır. Kişilerin yaşadıkları sorunları paylaşarak sosyal destek bulmalarını amaçlar.
Destek Grupları ve Topluluklar: Kişinin bağımlılık sürecinde yalnız hissetmesini engeller ve başkalarının tecrübelerinden öğrenme imkânı sunar.
4. Yaşam Tarzı Değişiklikleri
Sağlıklı Alışkanlıklar Geliştirme: Fiziksel egzersiz, sağlıklı beslenme, meditasyon gibi yeni alışkanlıklar bağımlılıkla mücadelede etkili olabilir. Stresle başa çıkma stratejileri geliştirmek de bağımlılığın tetikleyici unsurlarına karşı bir savunma mekanizması sağlayabilir.
Sosyal Destek Ağları: Aile ve arkadaşlardan gelen destek, tedavi sürecinde büyük bir rol oynar. Kişinin sağlıklı sosyal çevrelere katılması bağımlılıkla başa çıkmayı kolaylaştırır.
5. Rehabilitasyon Merkezleri
Özellikle ağır bağımlılık durumlarında, kişi rehabilitasyon merkezlerinde yatılı tedavi alabilir. Bu merkezler, bağımlı kişilere maddeden uzak, yapılandırılmış bir ortam sunar ve psikolojik, sosyal destek sağlar.
6. Davranışsal Müdahaleler
Maruz Bırakma Terapisi: Kişinin bağımlılığı tetikleyen durumlarla güvenli bir şekilde karşılaştırılması ve bu durumlara karşı yeni başa çıkma stratejilerinin geliştirilmesi amaçlanır.
Ödül ve Takviye Sistemleri: Kişinin bağımlılık davranışından uzaklaştıkça ödüllendirildiği sistemler kullanılabilir.
7. Relaps (Nüks) Önleme
Tedavi sonrasında bağımlılığın tekrar başlaması (relaps) mümkündür. Bu nedenle, relapsönleme stratejileri, tedavinin önemli bir parçasıdır. Kişinin stresle başa çıkmayı öğrenmesi, tetikleyicilerden kaçınmayı başarması relaps riskini azaltabilir.
Bağımlılık tedavisi, zaman alıcı bir süreç olabilir ve herkes için farklı yollar izlenebilir. Tedavi, kişinin maddi, sosyal, fiziksel ve duygusal ihtiyaçlarına göre şekillendirilmelidir. Terapi, ilaçlar ve sosyal destek ağı bir araya geldiği kombine tedavilerde, bağımlılıktan kurtulma süreci daha başarılı olabilir.